Juni 2009 heb ik kennis genomen van het boek: De evolutie van brein en bewustzijn. Het pionierswerk van Jung en Pierre Teilhard de Chardin, geschreven door Paul Revis. Het is een wetenschappelijke studie en zijn jargon maakt het boek daarom meer geschikt voor een intellectueel publiek.
Mijn eerste indruk is verfrissend. Oude miskende bevindingen (eerste helft 1900) zijn uit de laden van de wetenschap gevist, afgestoft en in de was gezet! Tevens mijn verstoft bewustzijn. Omdat het boek niet bedoeld is voor een breed publiek, vind ik het toch belangrijk om een recensie te schrijven zodat de boodschap van het boek meer toegankelijk wordt.
Analyse en interpretatie
Revis P. (2009) De evolutie van brein en bewustzijn. Het pionierswerk van Jung en Teilhard de Chardin. Almere: Parthenon
Het boek bespreekt het pionierswerk van de Zwitserse psychiater C.G. Jung (1875-1961) en de Franse paleontoloog en priester P. Teilhard de Chardin (1881-1955) ten aanzien van de evolutie idee. Beiden menen, vanuit een ander perspectief, dat een natuurlijke evolutie van de wereld ongeveer sinds de Westerse verlichting gedragen wordt door de zelfontplooiing van het individu op zoek naar zelfverwerkelijking. De menselijke geest als een brug die de kloof tussen materie en geest dicht. Jung bestudeerde daartoe het menselijk onbewustzijn als de voortrekker van de natuurlijke evolutie en ‘ontdekte’ archetypen als onbewuste drijfveren. Teilhard de Chardin hield zich meer bezig met de verinnerlijking van de materie als stuwende kracht achter de evolutie. Deze kracht zit ook gevat in het menselijk bewustzijn en zal leiden tot de volgende evolutiesprong: één hechte sociale eenheidswereld. Het is interessant dat Paul Revis deze twee giganten in het belang van de evolutietheorie met elkaar in verband brengt. Als verbeeldend schrijfster zie ik hun beider ideeën door Paul Revis verpakt in één cirkel (van ons zonnestelsel), waarin een golf zich cyclisch uitrolt tot in de kern van deze cirkel. Teilhard de Chardin vertelt over de golfvorm die zich in deze evolutiecirkel van alfa naar omega beweegt in vier transformatie momenten. De mensheid bevindt zich in de derde fase en we zijn hard op weg naar de eindfase van deze evolutie. Jung duikt als het ware in de derde fase van deze golf en maakt ons duidelijk hoe deze er van binnen -symbolisch- uitziet voor ons. Een inhoud waarvan we nog grotendeels onwetend over zijn, dat ons onbewust voortbeweegt en we in de vorm van feiten kunnen waarnemen en empirisch onderzoeken.
De indeling van het boek werkt verhelderend. Paul Revis start met een summiere schets van de levensloop van deze pioniers in verband met hun zoektocht naar de evolutie van het bewustzijn. Zijn schrijven is compact, concreet en wetenschappelijk verantwoord. Na deze levensschetsen neemt hij hun fenomenologische werkwijze onder de loep en bekijkt of ze zich gehouden hebben aan de eisen die de wetenschap aan deze onderzoeksmethode stelt. Revis zet hun ‘holistische’ manier van werken af tegenover het overheersende reductionisme. Reductionisten ontleden de complexe natuur tot in zijn kleinste deeltje(s) en beweren dan dat de natuur niets anders is dan de som van een verzameling atomen. Holisten zien de natuur als veel meer dan materie als ‘som der delen’ en proberen juist het wezenlijke in de natuur boven water te krijgen.
Nadat Paul hun controversieel werk uit de wetenschappelijke nonsensprullenbak heeft opgevist toont hij in het volgende hoofdstuk aan wat vooruitziend hun dynamisch wereldbeeld in feite is. Deze miskende talenten uit begin vorige eeuw gaven de menselijke bewustwording weer zijn rechtmatige plek in het geheel van het mens zijn. Een mens zien ze als meer dan lichaam en geest bij elkaar opgeteld. Jung benadrukte hierbij zowel de innerlijke strijd van de mensheid om de creatieve barrière te overwinnen, die bij de geboorte van zijn bewustzijn ontstaat en de illusie schept dat lichaam en geest van elkaar gescheiden zijn, als het innerlijk streven naar hereniging met zijn ware natuur. Teilhard de Chardin theoretiseerde meer over de beweging van de mens als een persoon naar een persoon die zich boven het menselijk bewustzijn uitstijgt. Hij beschreef een beweging van in zichzelf afgesplitste individuele personen via de opheffing van onderlinge verschillen naar een globale sociale gemeenschap van de mens met zijn leefwereld.
Tenslotte toetst Paul Revis hun wetenschappelijke bijdrage aan onze hedendaagse kennis van de natuur en merkt op dat hun onderzoek goed past en aansluit bij een vernieuwde natuurkunde. Een studie die zich voorbij de norm van de natuurwetten waagt. Hij noemt deze stroming terecht of onterecht de vernieuwde mystiek , omdat voorheen alleen gnostici en alchemisten in deze ‘zwarte gaten’ durfden te springen. Na de twee in verhouding moeilijk leesbare theoretische hoofdstukken volgen er nu twee eenvoudiger meer praktische hoofdstukken over de implicaties van het werk van Jung en Teilhard de Chardin. Hun beider werk biedt perspectieven voor de opdracht waar de moderne mens onder de toenemende druk van een steeds manischer en complexer wordende wereld staat. Teilhard de Chardin liet ons de bron zien waar de huidige materiële wereld vandaan komt en in welke richting met welk doel zij ondanks en dankzij ons beweegt. Een soort reisgids met kaart. Jung toonde onze collectieve geestelijke binnenkant aan (soort inhoudsopgave van deze reisgids), waaruit het bewustzijn zich evolueert. Een binnenkant die hij het collectief en persoonlijk onbewuste noemde, waarin archetypen ons hun energetische krachten (ook wel eens tegen onze wil) opdringen om de natuur weer uit te balanceren. Een natuur die al danig zichtbaar uit evenwicht is geraakt.
Evaluatie
Het werk van Darwin is gericht op de evolutie van de levenssoorten. Zijn tijdgenoten C.G. Jung en P. Teilhard de Chardin verdiepten onafhankelijk van elkaar de evolutie idee en ontdekten haar geestelijk stuwende kern. Nu, in het Darwinjaar 2009, ben ik het met de auteur eens dat de tijd rijp is voor een meer holistische wetenschappelijke kijk op deze wereld, zodat de huidige problemen gezamenlijk aangepakt kunnen worden. De overbevolking, roofbouw en vervuiling van de aarde nopen tot een helikoptervisie om al hangend boven het labyrint vol doodlopende en nergens toe leidende wegen weer de voortgang te zien.
De auteur mobiliseert in zijn conclusie tenslotte ‘legers’ holistische ingenieurs om hun kennis en kunde ter beschikking te stellen om aan de, naar zijn verwachting, ecologische rampspoed te ontsnappen. Daarbij gaat hij naar mijn idee in dit slotbetoog voorbij aan de verantwoordelijkheid van alle individuen ten aanzien van de verbetering van onze leefwereld op dit moment in de evolutie. Een belangrijk punt waar zowel Jung als Teilhard de Chardin met nadruk op wijzen. Zelf zie ik het onderzoek van Paul Revis als belangrijk promotiewerk om de wetenschappelijke helden van weleer te onderscheiden met gepaste eerbied die ze, ook al is het postuum, hebben verdiend.
Ik ben opgetogen na het lezen van deze helder uiteengezette overzichtsstudie. Al langere tijd ben ik op zoek naar een wetenschap die de menselijke ervaring serieuzer neemt dan zijn op wetenschappelijk kennis gestoelde feiten die de al eeuwen oude mystieke wijsheid wil ontmantelen als slechts anekdotisch en een naïef geloof in sprookjes. Het boek heeft mijn kijk op de evolutie verruimd en een belangrijke bijdrage geleverd aan een veranderend inzicht. Een bijzonder mooi en goed gedocumenteerde bijdrage.